Więź emocjonalna z psem – nowe dobro osobiste

W dzisiejszych czasach relacja ze zwierzęciem domowym staje się coraz ważniejszym elementem życia wielu ludzi. Posiadanie psa może pozytywnie wpływać na zdrowie fizyczne i psychiczne człowieka, a także być bardzo korzystne dla rozwoju dzieci^[1]. Duży wpływ na to ma więź, która tworzy się z posiadanym zwierzęciem na przestrzeni lat dzięki wspólnym spacerom, zabawie oraz przebywaniu w jednym domu. Z tego powodu nagła utrata zwierzęcia może być bardzo ciężkim przeżyciem dla jego właścicieli. Nierzadko przyczyną padnięcia zwierzęcia są działania lub zaniedbania innych osób, co jeszcze zwiększa cierpienie, skoro nie musiało jeszcze dojść do odejścia pupila.

W ostatnich latach w judykaturze pojawiły się orzeczenia wskazujące, że oprócz traktowania zwierzęcia jako własności człowieka należy uwzględnić również ludzkie emocje związane z podopiecznym.

Zwierzęta domowe w prawie cywilnym

Zanim przejdziemy do omówienia skutków uznania relacji ze zwierzęciem za dobro osobiste, warto przedstawić status zwierząt domowych w polskim prawie cywilnym.

Podstawowym aktem regulującym zagadnienia związane ze zwierzętami domowymi jest ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 r. o ochronie zwierząt (t.j. Dz.U z 2023 poz. 1580). Przywołana ustawa wskazuje jednak, że odnosi się ona do zwierząt kręgowych, zarówno tych domowych^[2], jak też gospodarskich i wolno żyjących^[3]. 

Przywołana ustawa statuuje dwa podstawowe założenia systemu prawnego wobec zwierząt, czyli z jednej strony zwierzęta, jako istoty żyjące, zdolne do odczuwania cierpienia, nie są rzeczami, dlatego człowiek jest mu winien poszanowanie, ochronę, opiekę i humanitarne traktowanie. Z drugiej zaś strony prawo wskazuje, że w sprawach nieuregulowanych w ustawie do zwierząt stosuje się odpowiednio przepisy dotyczące rzeczy.

Powyższe jednoznacznie potwierdza, że w polskim prawie zwierzęta kręgowe nie są przedmiotami i przepisy dotyczące rzeczy stosuje się jedynie w taki sposób, w jaki nie naruszają sposobu traktowania istoty żyjącej. Jeśli zaś konkretnych przepisów prawnorzeczowych nie da pogodzić się z postanowieniami ustawy o ochronie zwierząt, to te przepisy prawnorzeczowe nie są wtedy stosowane.

Ochrona interesów właścicieli psów

Wcześniej omawiana ustawa odnosi się w głównym stopniu do sposobu traktowania zwierząt oraz kar w razie naruszeń praw zwierząt. Zagadnienia związane z interesami właściciela reguluje przede wszystkim kodeks cywilny, szczególnie przepisy z zakresu prawa rzeczowego oraz prawa deliktowego.

Pierwsze z nich, czyli prawo rzeczowe, chroni właściciela przed naruszeniem jego praw jako właściciela w stosunku do zwierzęcia oraz prawa do posiadania go. Szczególnie ważne są tutaj regulacje odnoszące się do współwłasności zwierzęcia oraz przywrócenia stanu zgodnego z prawem, jakimi są roszczenia:

• windykacyjne (czyli żądania wydania zwierzęcia prawowitemu właścicielowi),
• negatoryjne (odnoszące się do zaprzestania naruszeń własności w inny sposób aniżeli przez pozbawienie właściciela faktycznego władztwa nad zwierzęciem).

Prawo deliktowe zaś chroni właścicieli w razie uszczerbków majątkowych związanych ze zwierzęciem. W tym zakresie chodzi przede wszystkim o naprawienie szkody związanej z koniecznością dodatkowych nakładów na zwierzę (szczególnie w razie naruszenia jego zdrowia), czy zwrotu wartości zakupionego zwierzęcia (co będzie odnosić się szczególnie do zwierząt rasowych, kupionych z hodowli).

Dobra osobiste

Jak można zauważyć powyższe odnosi się jedynie do relacji właścicielskiej w stosunku do zwierzęcia, przy czym pomija się emocje samego człowieka związane ze zwierzęciem. W związku ze zmianami społecznymi, do których można zaliczyć lepsze zrozumienie psychicznych przeżyć zwierząt, a także coraz silniejszego przywiązywania się do nich, przed sądami pojawiły się sprawy dotyczące relacji człowieka z psami.

Przepis art. 23 k.c. wskazuje, że ,,Dobra osobiste człowieka, jak w szczególności zdrowie, wolność, cześć, swoboda sumienia, nazwisko lub pseudonim, wizerunek, tajemnica korespondencji, nietykalność mieszkania, twórczość naukowa, artystyczna, wynalazcza i racjonalizatorska, pozostają pod ochroną prawa cywilnego niezależnie od ochrony przewidzianej w innych przepisach”.

Jak wynika z przepisu prawodawca nie zaliczył do dóbr osobistych człowieka więzi ze zwierzęciem. Trzeba jednak pamiętać, że wykorzystanie zwrotu ,,w szczególności” wskazuje, że podane w przepisie dobra osobiste są jedynie przykładami, co oznacza, że mogą istnieć lub z czasem powstawać nowe dobra osobiste. W prawie polskim nie zawarto definicji dóbr osobistych, ale w nauce i judykaturze podjęto próbę uściślenia znaczenia dóbr osobistych. Jedną z nich zaproponował przedstawiciel doktryny – P.Machnikowski, który wskazał, że ,,dobrami osobistymi są powszechnie uznane w społeczeństwie wartości niemajątkowe związane ściśle z osobą człowieka i będące przejawami godności osoby ludzkiej, obejmujące przede wszystkim integralność fizyczną i psychiczną oraz indywidualność człowieka”^[4].  W tym kontekście, w związku zmianami w społecznym postrzeganiu zwierząt i więzi z nimi, jest duża szansa, że coraz większe uznanie będzie zyskiwać uznanie więzi z psem za dobro osobiste.

Dotychczasowe orzecznictwo

Przez długi czas do polskich sądów nie wnoszono spraw, których przedmiotem byłyby uczucia człowieka żywione w stosunku do psa. Dopiero w poprzedniej dekadzie zaczęły się pojawiać takie sprawy sądami. Przykładem tego jest wyrok Sądu Okręgowego w Krakowie^[5]. Uznanie więzi z psem za dobro osobiste sąd uzasadniał sposobem postrzegania psa przez społeczeństwo, kulturowe znaczenie, a także możliwość wytworzenia się wzajemnego przywiązania między psem, a człowiekiem. Sąd zwrócił również uwagę na emocjonalne skutki dla człowieka, które niesie za sobą utrata zwierzęcia. W kolejnych orzeczenia uznających więź z psem za dobro osobiste człowieka podobnie akcentowano psychiczny wpływ więzi ze zwierzęciem na człowieka i jego życie.

W orzeczeniach negujących istnienie dobra osobistego w postaci więzi ze zwierzęciem odmawiano immanentnej łączności z istotą człowieczeństwa i naturą człowieka^[6], a także podnoszono subiektywność uczuć wobec zwierzęcia. Niektóre sądy podważały również ogólny, społeczny zasięg uznawania więzi ze zwierzęciem za szczególne dobro. Pojawiały się również zarzuty, że obecne rozszerzanie się katalogu dóbr osobistych jest przejawem ,,nieuzasadnionego systemowo i nieograniczonego rozszerzania granic odpowiedzialności deliktowej za krzywdę”^[7], która nie powinna mieć miejsca przez wyjątkowość dóbr osobistych. W odniesieniu do samych psów wskazywano również, że nie są one wyjątkowymi zwierzętami przykładowo w porównaniu do kotów, czy chomików^[8]. 

Skutki rozbieżności

Jak pokazuje opis dotychczasowego orzecznictwa, istnieją rozbieżności w zakresie uznawania więzi z psem za dobro osobiste. Prawdopodobnie potrzeba jeszcze kilku lat, aby wykrystalizowała się w kraju jednolita linia orzecznicza. Z tego powodu, w kwestii tak trudnego zagadnienia, warto skorzystać z pomocy profesjonalnego pełnomocnika. Dlatego zachęcamy do skorzystania z usług Kancelarii Prawno-Finansowej PARTNERZY, której prawnicy mają doświadczenie w zakresie obsługi spraw związanych z dobrami osobistymi oraz ochroną praw zwierząt.

^[1] J. Nawricka-Rohna, Wpływ kontaktu z psem na organizm człowieka – przegląd literatury [w:] Nowiny Lekarskie 2011, 80, 2

^[2] którymi są wedle art. pkt 17 ustawy o ochronie zwierząt zwierzęta tradycyjnie przebywające wraz z człowiekiem w jego domu lub innym odpowiednim pomieszczeniu, utrzymywane przez człowieka w charakterze jego towarzysza

^[3] Oprócz tego istnieje osobna regulacja odnosząca się do zwierząt wykorzystywanych w badaniach naukowych (Ustawa z dnia 15 stycznia 2015 r. o ochronie zwierząt wykorzystywanych do celów naukowych lub edukacyjnych (Dz.U z 2023 r. poz. 465)

^[4] P. Machnikowski, Komentarz do art. 23, [w:] E. Gniewek, P. Machnikowski (red.), Kodeks cywilny. Komentarz, Legalis 2021

^[5] Wyrok Sądu Okręgowego w Krakowie z 7.09.2017 r., II Ca 1111/17, LEX nr 2460249

^[6] Wyrok SR w Olkuszu z 28.05.2021 r., I C 105/20, LEX nr 3226317

^[7] Wyrok SA w Białymstoku z 13.01.2021 r., I ACa 289/20, LEX nr 3154721

^[8] Wyrok SA w Białymstoku z 13.01.2021 r., I ACa 289/20, LEX nr 3154721